- Koszerne jedzenie oznacza żywność, która jest akceptowana przez prawa określone przez tradycję żydowską.
- Koszerność określa nie tylko produkty zakazane i dozwolone do spożycia, ale też interakcje pomiędzy poszczególnymi składnikami potraw oraz czas, w jakim można je spożywać.
- Istotny jest także sposób produkowania lub przyrządzania koszernego jedzenia oraz osoby, które są zaangażowane w ten proces.
- Wśród zasad kluczowe są gatunki zwierząt, z których można pozyskiwać mięso, zasady rytualnego uboju oraz separacja mięsa i nabiału.
- Koszerność jedzenia nie świadczy o jego walorach zdrowotnych, a o dyscyplinie, jakiej podlegają wyznawcy judaizmu.
Żyjemy w społeczeństwie, gdzie zasady diety ustanawiane przez religię często kształtują codzienne nawyki żywieniowe milionów ludzi. Pojęcie koszerności odgrywa kluczową rolę dla wyznawców judaizmu. Koszerność, czyli zgodność z żydowskimi przepisami dietetycznymi zwanymi kaszrut, jest złożonym systemem prawnym, który nie tylko definiuje, jakie produkty są dozwolone i zakazane, ale także jak powinny być one przygotowywane i spożywane. W niniejszym artykule przybliżymy zasady koszerności, jej znaczenie oraz wpływ na życie codzienne.
Czym jest koszerność?
Termin „koszerny” pochodzi z języka hebrajskiego i oznacza „właściwy” lub „odpowiedni”. W kontekście żywieniowym oznacza to żywność przygotowaną zgodnie z zasadami kaszrut, które są częścią Tory, świętej księgi judaizmu, oraz Talmudu – zbioru ustnych praw (halachy) i spisanych tradycji żydowskich. Kaszrut określa, które zwierzęta są uznawane za koszerne, jak powinny być zabijane, a także jak należy przygotowywać posiłki. Kuchnia koszerna to więc nie kuchnia zawierająca tradycyjne żydowskie potrawy czy określone smaki, a obejmująca produkty o konkretnym składzie, pozyskane, obrobione i przygotowane w określony sposób.
Zasady koszerności są ściśle przestrzegane przez ortodoksyjnych żydów, a nad przestrzeganiem koszerności w produkcji żywności czuwają rabini. Mniej ortodoksyjni żydzi często znacznie liberalizują przestrzeganie zasad kaszrutu. Głównym sensem koszernego jedzenia jest nie to, czy produkt jest zdrowy lub dobry dla samopoczucia, a to, by przestrzegać woli Bożej. Koszerność jest przepisem Chukim, czyli takim, którego sensu wyznawcy nie muszą rozumieć, jednak przestrzegają go ze względu na szacunek dla Boga.
Koszerne mięso – jakie zwierzęta może spożywać żyd?
Nie każde zwierzę jest uznawane za koszerne. Dozwolone są wszystkie zwierzęta, które są czworonożnymi przeżuwaczami parzystokopytnymi (mającymi całkowicie rozdzielone kopyto), czyli: bydło, owce, kozy, sarny czy jelenie.
W przypadku ptaków koszernymi są te, które nie są drapieżnikami, na przykład kury, kaczki i gęsi – jednak dotyczy to tylko ptaków udomowionych (kontrowersyjny jest indyk – nie był zwierzęciem znanym w czasie powstania Tory).
Wszystkie rodzaje owoców morza są zakazane, natomiast można spożywać te ryby, które mają łuski i płetwy. Oznacza to, że skorupiaki (krewetki, homar, kraby), ośmiornice, rekiny czy węgorze są niekoszerne.
Pozostałe zwierzęta również są niekoszerne – są to m.in. króliki, świnie, konie, osły czy wielbłądy, a także małe zwierzęta w postaci borsuków, żab, żółwi czy ślimaków. Dopuszczalne są niektóre gatunki szarańczy.
W każdym przypadku zakazane są niektóre części zwierząt, takie jak krew, nerw kulszowy czy określone układy tłuszczu – ze względu na ich trudne usunięcie, koszerne mięso przygotowuje się często z przedniej części ciała zwierzęcia.
Rytualny ubój – szchita
Kluczowym elementem koszerności jest szchita, czyli rytualny sposób zabijania zwierząt, który ma na celu zminimalizowanie ich cierpienia. Ubój musi być przeprowadzony przez wykwalifikowanego szocheta (rytualnego rzeźnika), który jest specjalnie wykształconym w Talmudzie, religijnym i pobożnym mężczyzną. Zwierzę jest zabijane przy użyciu specjalnie naostrzonego, gładkiego noża, którym przecina się jego szyję jednym płynnym cięciem. Rzeźnik przerywa tchawicę, przełyk, a także główne tętnice i żyły, co powoduje natychmiastową śmierć zwierzęcia.
Zwierzęciu w judaizmie należy się szacunek, w związku z tym głównym celem uboju powinno być pozyskanie pokarmu, nie futra czy skóry; zakazane jest także łowiectwo jako forma sportu. Zwierzę podczas uboju powinno być spokojne, nie może być zabijane w obecności innych zwierząt, odmawiane jest także specjalne błogosławieństwo zwrócone do Boga (haszem). Uboju rytualnego nie stosuje się w przypadku ryb.
Ważne jest to, że zwierzę powinno być zdrowe – nie dopuszcza się spożywania zwierząt padłych na skutek choroby, wypadku lub ze starości, a także tych, w których ciele znaleziono objawy choroby czy anomalii – istnieje ponad 70 spisanych wad, które wykluczają mięso danego zwierzęcia z koszernego spożycia. Z mięsa powinna także zostać dokładnie usunięta krew, której spożywanie jest zakazane.
Oddzielanie mięsa od mleka
Jedną z najbardziej charakterystycznych zasad kaszrut jest separacja mięsa od mleka. Nie tylko nie wolno jeść mięsa i mleka w jednym posiłku, ale także nie używa się tych samych naczyń do ich przygotowania i spożywania. Pomiędzy spożyciem mięsa i mleka należy zachować przerwę, która trwa zazwyczaj kilka godzin (zwykle 6 godzin, jednak okres ten może się wahać od 1 do nawet 24 godzin). Niektórzy uważają, że w przypadku spożycia w pierwszej kolejności nabiału wystarczy po posiłku przepłukać usta wodą i zagryźć kawałkiem chleba, by bez przeszkód zjeść mięso.
Sprzęty kuchenne, przy pomocy których przygotowywane są oba typy potraw, muszą być wyraźnie oznaczone i regularnie koszerowane, czyli oczyszczane w celu usunięcia wszelkich resztek zakazanej żywności. Dotyczy to również zastawy kuchennej i sztućców.
Zasada separacji ważna jest także w procesach produkcji żywności koszernej, co ma szczególne znaczenie w przypadku produkcji serów. Niekoszerne są bowiem sery produkowane na zwierzęcej podpuszczce. Warto pamiętać, że status mięsa mają tłuszcze zwierzęce i sery długodojrzewające.
Jakie inne produkty żywnościowe są koszerne?
Produkty neutralne, czyli takie, które nie zawierają ani mięsa, ani mleka, nazywane są parewe i mogą być spożywane w każdym rodzaju potraw bez naruszenia zasad separacji. Do produktów parewe należą: owoce, warzywa, zboża oraz kasze, ryż, makarony, a także jaja, soki, niektóre gatunki chleba oraz ciast i ciasteczek. Ryby możemy spożywać z nabiałem, ale nie można ich łączyć z mięsem.
Żydzi mogą bez przeszkód spożywać mleko i jaja pochodzące od dozwolonych gatunków zwierząt. Warzywa i zboże także są dozwolone, jeśli nie zawierają w sobie szkodników. Spożywane owoce powinny pochodzić z drzew mających co najmniej trzy lata i również nie mogą być robaczywe.
Mimo że pszczoły nie są koszerne, wytwarzany przez nie miód może być spożywany przez żydów. Wyjątkiem jest miód spadziowy. Jeśli chodzi o alkohol, zasady koszerności zezwalają na jego spożywanie. Wino podlega określonym zasadom produkcji, która musi być kontrolowana przez rabina, musi być opatrzone certyfikatem koszerności oraz być wytwarzane przez żydów (wino nawet jedynie otworzone przez nie-żyda staje się niekoszerne). Piwo oraz wódka na bazie zboża lub ziemniaków są koszerne. Alkohole smakowe również mogą być koszerne, ale muszą posiadać ku temu certyfikat.
Ważne jest to, że produkty przeznaczone do spożycia w trakcie żydowskiego święta Pesach nie mogą zawierać ani trochę zakwasu, bardziej zwraca się też uwagę na ich skład i proces przygotowywania potraw. Przykładowo, nie mogą ich wytwarzać kobiety w trakcie krwawienia miesięcznego, kiedy to uznawane są za nieczyste.
Koszerność w produkcji przemysłowej
W nowoczesnej produkcji żywności zasady koszerności są stosowane równie rygorystycznie. Fabryki, które chcą oznaczać swoje produkty jako koszerne, muszą przejść przez proces certyfikacji, który obejmuje regularne inspekcje rabinów. Kontrolują oni wszystkie aspekty produkcji: od pochodzenia składników, przez metody przetwarzania, aż po ostateczne pakowanie.
Warto wspomnieć, że koszerność dotyczy nie tylko żywności, ale także innych produktów, takich jak leki, kosmetyki, a nawet odzież czy chusty modlitewne. Firmy produkujące wszelkie produkty oznaczone certyfikatem koszerności muszą spełniać szereg wymogów, które są związane stricte z religią (np. produkcja i sprzedaż nie mogą mieć miejsca w czasie szabatu), ale również świadczą o higienie i bezpieczeństwie produkcji. W związku z tym produkty oznaczone certyfikatem koszerności są często wybierane przez nie-żydów, którzy pragną zainwestować w wysoką jakość spożywanej żywności. Dużą grupą odbiorców produktów koszernych są także muzułmanie, gdyż żywność koszerna zazwyczaj spełnia także wymogi halal.
Podsumowanie
Dla wielu żydów przestrzeganie zasad koszerności to nie tylko kwestia diety, ale głęboko zakorzeniony element tożsamości religijnej i kulturowej. Koszerność wpływa na codzienne decyzje zakupowe, wybór restauracji, a nawet planowanie społecznych i rodzinnych uroczystości.
Przestrzeganie zasad kaszrut może wydawać się skomplikowane dla osób spoza wspólnoty żydowskiej, ale jest ono fundamentalnym elementem żydowskiego życia duchowego, podkreślającym dążenie do świętości w codziennych czynnościach, takich jak jedzenie. W czasie globalizacji i mieszania się kultur koszerność staje się także znakiem rozpoznawczym, który umożliwia żydom na całym świecie zachowanie swojej unikalnej tożsamości kulturowej i religijnej.
